Ai lên tới Thung Nai, Đà Bắc

Ngược sông Đà bến ngọc long lanh
Có ai đi lễ Mẫu Hoà Bình,
Chợ Bờ, Hang Miếng cảnh thác ghềnh cheo leo
...Ngày trước, Thung Nai là một vùng đất khá trù phú, nơi sinh sống của người Mường, là một trong những xứ Mường nổi tiếng của đất Hoà Bình, xứ Mường Thàng.
Sau khi làm xong thuỷ điện, nước sông Đà dâng lên ngập khắp các thung lũng, lên tận lưng chừng những đỉnh núi đá vôi, tạo nên các đảo nhỏ, huyền ảo như Hạ Long trên cạn thứ hai ở miền Bắc sau Tam Cốc – Bích Động ở tỉnh Ninh Bình.

Khi sông Đà chưa ngăn dòng làm thuỷ điện, Thác Bờ - ghềnh Hoa rất hiểm trở, dữ dằn, thuyền bè qua lại bị đắm nhiều. Dân cất công lập nên Đền Bà chúa để cầu mong bà che chở, phù hộ cho những chuyến xuôi ngược, đánh cuộc tính mạng với sông Đà.

Đền nằm trong khu vực Thác Bờ được tạo bởi hàng trăm mỏm đá lớn nhỏ, nhấp nhô như đàn voi khổng lồ giữa dòng sông Đà thuộc xã Vầy Nưa, huyện Đà Bắc.

Một cảnh Thung Nai

Đền Bờ gồm có đền Trình (đền Chúa) và đền Chầu (đền ông Chẩu). Trên đền thờ hội đồng các quan, thờ Đức Đại Vương Trần Triều, thờ Chúa Thác Bờ và thờ Sơn Trang, nhưng chủ yếu vẫn là thờ hai bà Chúa Thác người Mường và người Dao.

Sự tích bà chúa Thác Bờ ra đời cách đây vài thế kỷ gắn với sự kiện về cuộc tuần thú dẹp nổi loạn Đèo Cát Hãn của Lê Thái Tổ tại đây.

Tương truyền, ngày ấy vùng đất này rất hoang sơ và hiểm trở, việc đánh trận của Vua gặp không ít khó khăn. Nhưng nhờ có sự giúp đỡ của bà Đinh Thị Vân, người Mường ở Hào Tráng và một bà người Dao ở Vầy Nưa lo liệu quân lương, thuyền mảng, vua và binh lính mới vượt qua ba trăm ghềnh thác hiểm trở ròng rã nhiều ngày đánh đuổi giặc. (Chúa Thác Bờ chính là bà Đinh Thị Vân)

Năm 1431, Vua Lê Thái Tổ sau khi đánh dẹp Đèo Cát Hàn thắng lợi, có dừng chân làm thơ tại Thác Bờ. Bài thơ cổ này được công bố vào năm 1432, tức là năm năm sau khi Lê Lợi lên ngôi mở thời thịnh trị.

Đền thờ cũ chìm dưới hàng chục mét nước của thuỷ điện Hoà Bình. Đền thờ ngày nay được lập bên trên nền của đền thờ cũ, lúc nào cũng tấp nập khách thập phương đến hành lễ, hầu đồng.

Ngày rằm, mồng một ở đền bà Chúa Thác Bờ luôn diễn ra các buổi hầu đồng trong tiếng đàn ca sáo nhị và những cung bậc cảm xúc của câu hát chầu văn.

Sự tích Tiên Chúa Thác Bờ được dân gian ghi trên bảng ở đền Chúa

Danh Chúa Thác sơn trang lừng lẫy,
Đất Hoà Bình đã dậy oai linh.
Nửa đêm giờ tý hiện hình,
Áo pha màu tuyết bên mình túi dao.
Thường vượt suối băng đèo hái thuốc,
Luyện một bầu tiên dược hồi sinh.
Nức danh Tiên Chúa Hoà Bình,
Vì đời đem lại tuổi xuân cho đồng.
Gieo lúa mạch ngô khoai sắn đỗ
Cho người đời trăm họ yên vui
Non tiên cảnh vật xa vời,
...

Lô xô đá mọc đầu nguồn
Khen ai khéo tạc thác luồng chơi vơi
Cảnh Thác Bờ là nơi thánh tích
Lập đền thờ thanh lịch xiết bao
Sông Đà nước chảy rì rào
Sau đền đá mọc thấp cao mấy tầng
Cảnh thanh tân thiều quang soi tỏ
Chúa Thác Bờ tiên nữ giáng sinh
Họ Mường áo trắng đai xanh
Lưng đeo xà tích bên mình túi dao (quai)
Đôi mắt phượng hoa cài trâm giắt
Vầng trán xinh vẻ mặt càng tươi
Môi son nở đoá hoa cười
Thanh tân lịch sự nét ngời thu ba
Tóc rườm rà rẽ đôi cánh phượng
Nét cong cong uốn lượn đường tơ
Xinh xinh để liễu thẫn thờ
...

Chúa Thác Bờ được hầu sau Chầu đệ Tam, Chầu Bé hoặc trước khi vào hầu Tứ phủ (trước các Quan lớn). Hiện nay mọi người khi lên đồng hay hầu Chúa Thác Bờ (Chầu Đệ Tam ít về đồng hơn). Khi về đồng Chúa mặc trang phục Mường, dâng nhang sau đó làm động tác chèo thuyền.
Bản văn full:

Vầng nhật nguyệt đêm ngày sáng tỏ

          Cảnh Thác bờ rực rỡ càn khôn

          Lô xô đá mọc đầu nguồn

          Khen ai khéo tạc cảnh thác bờ chơi vơi

          Cảnh thác bờ là nơi thắng tích

          Ngôi đền thờ thanh lịch biết bao

          Con sông Đà nước chảy rì rào

          Sau đền đá mọc thấp cao mấy tầng

          Cảnh thanh tân thiều quang sáng tỏ

          Chúa Thác Bờ Tiên nữ giáng sinh

          Họ mường áo trắng đai xanh

          Lưng đeo xà tích bên mình dao quai

          Đôi mắt phượng hoa cài châm dắt

          Vầng chán xinh vẻ mặt thêm xinh

          Môi son như đoá hoa cười

          Thanh tân lịch sự đôi mắt ngời thu ba

          Tóc rườm rà rẽ đôi cánh phượng

          Nét cong cong uốn lượn đường ngôi

          Xinh xinh để liễu thẫn thờ

          Người xinh thời cảnh chúa Thác Bờ cũng thêm xinh         

          Khi thanh nhàn chèo bơi bến ngọc

          Ngược sông Đà dạo hết suối khe

          Hang Miếng suối rút chèo về

          Ngược xuôi xuôi ngược trở về động Tiên

          Khắp mọi miền kêu cầu vọng bái

          Ai lỗi lầm chúa đoái lòng thương

          Ai mà căn số dở dương

          Lòng thành thắp một tuần nhâng kêu cầu

          Nếu nhất tâm sở nguyện được như ý

          Độ cho người phúc đẳng hà sa

          Ai mà vận hạn chưa qua

          Đến kêu Chúa Thác cửa nhà an khang

          Chúa cứa cho tai qua nạn khỏi

          Độ cho người qua cõi trầm luân

          Nước Tiên tẩy hết bụi trần

          Thanh cao rồi lại mười phần thanh cao

          Chữ cương thường treo cao giá ngọc

          Chữ tam tòng chữ đức uy nghi

          Đệ tử con vọng bái kêu quì

          Thác Bờ công chúa độ trì chứng minh

          Ai đi lễ Mẫu Hoà Bình

          Chợ Bờ Hang Miếng thác gềnh cheo leo

          Chợ phương lâm sớm chiều đông đúc

          Đội ngư thuyền độc mộc bán buôn

          Chuông đền văng vẳng chiều hôm

          Sa nghe chim khiếu gọi hồn rừng xanh

          Danh tiên chúa trên ngàn lừng lẫy

          Đất Hoà Bình nổi dậy anh linh

          Nức danh chúa thác hoà Bình

          Vì đời đem lại tuổi xuân cho đời

          Gieo lúa mạch ngô khoai sẵn đỗ

          Cho loài người trăm họ ấm no

          Nhân dân lập miếu lên thờ